خلاقیت معمارانه چیست؟
خلاقیت معمارانه چیست؟
خلاقیت واژه‌ای مبهم است که ارائه تعریف دقیق از آن دشوار است. همانند هزاران واژه مهم دیگر که با ارائه تعریف آن‌ها را فقط در یک چهارچوب سلیقه‌ای محدود می‌کنیم. اما به‌طور کلی می‌توان گفت خلاقیت یک فرایند ذهنی است، مرکب از قدرت ابتکار و انعطاف‌پذیری که هدف آن تولید یک محصول ارزشمند، کاربردی و نوآورانه است. به‌عبارت دیگر خلاقیت واکنش انسان به مسائلی است که برای آن‌ها راه‌حل‌های پیش‌ساخته وجود ندارد.
آنچه در این مقاله خواهید خواند:
- خلاقیت چیست؟
- راهکارهای پرورش و افزایش
- نمایش ارزش
- استعاره های محسوس و نامحسوس
- ساختارشکنی
- ابهام
- پارادوکس و متافیزیک
- تنش
خلاقیت چیست؟
کارل راجرز، روان‌شناس معاصر، در بحث از خلاقیت می‌نویسد: « روشن است که خلاقیت را نمی‌توان با فشار ایجاد کرد، بلکه باید به آن اجازه داد تا ظهور کند. همان‌گونه که کشاورز نمی‌تواند جوانه را از دانه بیرون بیاورد، اما می‌تواند شرایط مناسبی برای رشد دانه فراهم آورد تا باعث رشد آن شود.
درباره خلاقیت هم همین شرایط صدق می‌کند. باید زمینه‌ای مساعد برای رشد و توسعه خلاقیت فرزندان و دانش‌آموزان فراهم کرد. می‌توان با فراهم‌کردن امنیت روانی و آزادی، احتمال ظهور خلاقیت سازنده را افزایش داد. تافلر در کتاب موج سوم می‌گوید؛ موج اول، دوره کشاورزی است که انسان‌ها وابسته به زمین هستند، در موج دوم، انقلاب صنعتی رخ داد و موج سوم، عصر فراصنعت و فن‌آوری اطلاعات است و تنها فکری که در این عصر می‌تواند کارساز باشد، خلاقیت است.با این وجود در تصور اکثر افراد باور بر این است که با اطلاعات کافی و استدلال و تجزیه و تحلیل ماهرانه که می‌توان به تجربه تعبیر کرد، رسیدن به هدف نهایی دست یافتنی است. این در حالی است که افراد با یک دید عامیانه در مورد خلاقیت، استفاده از آن را در تمام عرصه‌های زندگی محدود به عده‌ای خاص که به‌طور ذاتی خلاق هستند، می‌دانند. اما امروزه دانشمندان در عین اعتقاد به فطری بودن این فرآیند، بحث آموزش خلاقیت را ارجح‌تر دانسته و آموزش شیوه‌های خلاقیت و همچنین بررسی خصوصیات افراد خلاق را فراهم‌کننده ظهور این فرآیند حیاتی می‌دانند.
خلاقیت چیست؟
کارل راجرز، روان‌شناس معاصر، در بحث از خلاقیت می‌نویسد: « روشن است که خلاقیت را نمی‌توان با فشار ایجاد کرد، بلکه باید به آن اجازه داد تا ظهور کند. همان‌گونه که کشاورز نمی‌تواند جوانه را از دانه بیرون بیاورد، اما می‌تواند شرایط مناسبی برای رشد دانه فراهم آورد تا باعث رشد آن شود.
درباره خلاقیت هم همین شرایط صدق می‌کند. باید زمینه‌ای مساعد برای رشد و توسعه خلاقیت فرزندان و دانش‌آموزان فراهم کرد. می‌توان با فراهم‌کردن امنیت روانی و آزادی، احتمال ظهور خلاقیت سازنده را افزایش داد. تافلر در کتاب موج سوم می‌گوید؛ موج اول، دوره کشاورزی است که انسان‌ها وابسته به زمین هستند، در موج دوم، انقلاب صنعتی رخ داد و موج سوم، عصر فراصنعت و فن‌آوری اطلاعات است و تنها فکری که در این عصر می‌تواند کارساز باشد، خلاقیت است.با این وجود در تصور اکثر افراد باور بر این است که با اطلاعات کافی و استدلال و تجزیه و تحلیل ماهرانه که می‌توان به تجربه تعبیر کرد، رسیدن به هدف نهایی دست یافتنی است. این در حالی است که افراد با یک دید عامیانه در مورد خلاقیت، استفاده از آن را در تمام عرصه‌های زندگی محدود به عده‌ای خاص که به‌طور ذاتی خلاق هستند، می‌دانند. اما امروزه دانشمندان در عین اعتقاد به فطری بودن این فرآیند، بحث آموزش خلاقیت را ارجح‌تر دانسته و آموزش شیوه‌های خلاقیت و همچنین بررسی خصوصیات افراد خلاق را فراهم‌کننده ظهور این فرآیند حیاتی می‌دانند.
راهکارهای پرورش و افزایش
معمار در مواجهه با یک مسئله طراحی ، عمدتاً به‌دنبال پاسخی متناسب با شرایط، نیازها و اهداف پروژه است؛ از این رو فرایند طراحی پیوندی گسست‌ناپذیر با مفهوم خلاقیت دارد. پرورش ذهن و به کار بستن روش‌های مناسب در طراحی، گامی مؤثر در ارتقاء تفکر خلاق است.در ادامه به راهکارهایی در این زمینه از معماران معاصر به‌صورت خلاصه می‌پردازیم؛
نمایش ارزش
از دیدگاه زیبایی‌شناسی ارزش هر عنصر ادراکی در مقابل متضادش به نمایش در می‌آید. هر فرم معماری چنانچه از اجزایی تشکیل شده باشد، می‌تواند دارای تضاد باشد و این تضاد گذشته از ایجاد تعادل کلی ، باعث افزایش ارزش عناصر می‌شود. نظم و بی‌نظمی، پر و خالی، سبکی و سنگینی، طبیعی و مصنوعی، نو و قدیمی از جمله تضادهایی هستند که کاربرد آن‌ها در طرح معماری به بیان ارزش منجر می‌شود.
- استعاره های محسوس و نامحسوس
تصویر یک ایده در ذهن معمار که زمینه خلق یک فرم را ایجاد می‌کند، می‌تواند تحت تأثیر مفاهیم انسانی، بصری و مادی قرار گیرد؛ مفاهیمی مانند فردی، فرهنگ، سنّت و موارد دیگر. در صورتی که بنا باید تحت تأثیر مفاهیمی از قبیل استعاره صورت گرفته و مفهومی در قالب یک بنا عینیت یافته طرح‌ریزی و اجرا شود.
- ساختارشکنی
گسستن فرم‌ها و ترکیب مجدد آن‌ها به خلق فرم‌های بدیع می‌انجامد. لذا ایجاد پیوند‌های تازه میان اجزای مختلف فرم و تغییر در آرایش آن‌ها می‌تواند پاسخی مطلوب به بستر و شرایط پروژه باشد. بنابراین فروپاشی و برپایی مجدد فرم به نحوی که چالش مورد نظر را مرتفع سازد از جمله تکنیک‌هایی است که خبر از خلاقیت معمار می‌دهد.
ابهام
نقطه مقابل « نمایش ارزش» ایجاد ابهام است. به کمک تضاد می‌توان ویژگی‌های متفاوت ساختمان را مورد تأکید قرار داد و تمایزها را به نمایش گذاشت.
ابهام تکنیک ظریفی است که از طریق آن تمایزها تا حد نامحسوس شدن کاهش می‌یابند. در واقع ابهام مرز میان تضاد و تشابه است و به همین جهت ارزش مضاعف را برای عناصر ساختمان به‌وجود می‌آورد و نوعی ترفند بصری محسوب می‌شود. مثلاً از بین بردن تمایز درون و برون نیز ابهام ایجاد می‌کند.- پارادوکس و متافیزیک
در این شیوه، معمار با ایده گرفتن از ویژگی‌های متضاد با ویژگی‌های فرم اصلی، به ایده‌ای نوآورانه می‌رسد که به دلیل این تضاد در مفهوم، پارادوکس گفته می‌شود. مثلا ایده‌ای از جنس خشم، پایه طراحی فضایی آرامش‌بخش می‌شود و معمار با به کارگیری خلاقیت خویش فرایند طراحی را تا دست یافتن به محصول نهایی پیش می‌برد.
تنش
زمانی که فرم بنا و یا سیستم سازه‌ای آن، عادات دیدن را بر هم زند، تنش ایجاد می‌شود. ساختمان‌هایی که با بهره‌گیری از تکنولوژی پیشرفته ( نظیر سازه‌های کابلی یا خرپایی و …) اجرا می‌شوند؛ با القای تصور غلبه بر جاذبه، شگفتی مخاطب را برمی‌انگیزند و با ایجاد تنش به جذابیت بصری پروژه کمک می‌کنند.
محققان توجه به خلاقیت را مربوط به بعد از جنگ جهانی دوم می‌دانند که نیاز به تولید در تمام زمینه‌ها افزایش یافت و برای اصول این امر خلاقیت بهترین گزینه بود. اما در میان تمام علوم، معماران و حتی رشته‌های شبیه آن مانند فیلم‌سازی، تئاتر و طراحی از این قافله پژوهشی عقب مانده‌اند و دلیل آن را می‌توان فقط به یک موضوع معطوف کرد که هنرمندان بروز خلافیت در آثارشان را امر مقدس و الهی می‌دانستند و از تحقیق و پژوهش و حتی صحبت درباره آن اجتناب می‌کردند.
مثلاً «فرانک لوید رایت» تصور خلاق را «نور انسانی در نوع بشر» و افراد خلاق را منتسب به خدایان می‌داند و حتی «لوکوربوزیه» رنگ مذهبی نیز به آن می‌دهد. در نتیجه فقط می‌توان در اکثر رشته‌های هنری با بررسی زندگی، حالات و آثار هنرمندان آن رشته به درک قابل‌قبولی از خلاقیت هنری آنان رسید.
پاسخ